Film łzowy – niewidzialna tarcza oka

Film łzowy to cienka, złożona struktura pokrywająca powierzchnię oka. Choć ma zaledwie 3 mikrometry grubości i objętość rzędu 3–10 μL, odgrywa kluczową rolę w ochronie oka przed środowiskiem zewnętrznym, zapewnieniu odpowiedniego załamywania światła oraz utrzymaniu zdrowia rogówki i spojówki.

Budowa filmu łzowego

Tradycyjnie wyróżniamy trójwarstwową budowę filmu łzowego:

1. Warstwa śluzowa (wewnętrzna) – produkowana głównie przez komórki kubkowe spojówki oraz komórki nabłonka rogówki i spojówki. Zawiera mucyny, które kotwiczą film łzowy do hydrofobowej powierzchni rogówki (poprzez glikokaliks), zapewniają jego stabilność, redukują napięcie powierzchniowe i uczestniczą w odpowiedzi immunologicznej.
2. Warstwa wodna (środkowa) – wytwarzana głównie przez gruczoł łzowy. Zawiera białka (np. laktoferynę, lizozym), elektrolity, glukozę, tlen, metabolity i czynniki odpornościowe. To ona odpowiada za nawilżenie, oczyszczanie powierzchni oka i dostarczanie składników odżywczych do beznaczyniowej rogówki.
3. Warstwa lipidowa (zewnętrzna) – cienka (50–100 nm) warstwa lipidów, głównie estrów cholesterolu i wosków, produkowana przez gruczoły Meiboma. Ogranicza parowanie i zapewnia stabilność filmu łzowego.

Typy łez

Wyróżniamy trzy podstawowe typy łez:

• Łzy podstawowe – stale obecne na powierzchni oka; odpowiadają za jego odżywienie i komfort.
• Łzy odruchowe – powstają w odpowiedzi na bodźce drażniące (ciała obce, substancje chemiczne); obficie wypłukują powierzchnię oka.
• Łzy nocne – obecne przy zamkniętych powiekach; ich pH jest niższe z powodu nagromadzenia CO₂.

Choć kompozycja chemiczna łez różni się między typami (np. łzy podstawowe mają najwięcej białek i lipidów), to ich osmolarność jest względnie stała (300–310 mOsm/kg).

Funkcje filmu łzowego

Film łzowy pełni wiele ważnych funkcji, a tym:

• Ochronną – działa jak bariera fizyczna i immunologiczna. Zawiera lizozym (bakteriolityczny), laktoferynę (wiąże żelazo), IgA, IgG, IgE, transferynę, ceruloplazminę i inne czynniki przeciwdrobnoustrojowe.
• Optyczną – zapewnia gładką powierzchnię dla załamywania światła.
• Odżywczą – dostarcza rogówce tlen i składniki odżywcze.
• Smarną – redukuje tarcie między powieką a gałką oczną.

Regulacja i unerwienie

Produkcja łez jest ściśle regulowana przez układ nerwowy:

• Aferentne włókna nerwu trójdzielnego (V1) rejestrują bodźce termiczne i mechaniczne.
• Odruchy łzowe są uruchamiane przez układ przywspółczulny (↑ produkcja warstwy wodnej i mucyn).
• Współczulne unerwienie wpływa na sekrecję komórek nabłonka spojówki i rogówki.

Diagnostyka filmu łzowego

Ocena filmu łzowego jest kluczowa w diagnostyce zespołu suchego oka i innych schorzeń okulistycznych:

• TBUT (tear break-up time) – czas rozpadu filmu łzowego po barwieniu fluoresceiną. <10 sekund sugeruje niestabilność filmu.
• Test Schirmera – pomiar ilości produkowanych łez.
• Barwienia powierzchni oka (fluoresceina, zielony lissamina, róż bengalski) – uwidaczniają uszkodzenia nabłonka.
• Osmolarność łez – w suchości oka może osiągać 360 mOsm/kg.
• Markery zapalne – MMP-9, IL-1β, TNF-α i inne, których podwyższenie świadczy o przewlekłym stanie zapalnym.

Znaczenie kliniczne

Nieprawidłowości w składzie i funkcji filmu łzowego mają związek z wieloma chorobami:

• Zespół suchego oka – zmniejszone stężenie lizozymu, laktoferyny, podwyższone cytokiny prozapalne.
• Leczenie jaskry – podniesione IL-1β, IL-6, TNF-α w filmie łzowym.
• Retinopatia cukrzycowa – zmniejszenie czynników przeciwangiogennych w łzach.
• Zespół Sjögrena – obecność przeciwciał SSA/Ro i SSB/La w filmie łzowym.
• GVHD (graft-versus-host disease) – wysoki poziom IL-2, IL-10, IL-17α i innych.
• Neowaskularyzacja rogówki (CNV) – wzrost VEGF, IL-6 i MCP-1.

Nowoczesne leczenie

Leki jak cyklosporyna i lifitegrast modulują stan zapalny poprzez hamowanie kaskady cytokin. Oprócz działania immunosupresyjnego, zwiększają gęstość komórek kubkowych i wspierają warstwę mucynową filmu łzowego.

Podsumowanie

Film łzowy, choć niewidoczny gołym okiem, jest złożoną strukturą o kluczowym znaczeniu dla zdrowia narządu wzroku. Jego rola wykracza poza prostą ochronę – stanowi też źródło cennych informacji diagnostycznych, mogących odzwierciedlać lokalne i ogólnoustrojowe procesy chorobowe.